พิธีกรรม “ไหว้ผีหัวศาล” ชาวไตลื้อลำปาง ในเขตเทศบาลเมืองเขลางค์นคร พิธีกรรมความเชื่อในผีขุนน้ำ ปกป้อง กปักษ์รักษาให้น้ำท่าอุดมสมบูรณ์ พิธีกรรมเชื่อมโยงหัวใจไตลื้อให้เป็นหนึ่งเดียว กตัญญูบรรพบุรุษ สืบทอด สืบสานไตลื้อให้คงอยู่สืบไป
ประวัติประเพณีไหว้ผีหัวศาลของชาวไทลื้อ ลำปาง
ชาวไทลื้อแต่โบราณมีความเชื่อของการนับถือศาสนาพุทธที่มีวัดเป็นศูนย์รวมจิตใจควบคู่กับการนับถือผีเป็นหลัก โดยมีการสร้างวัดกล้วยหลวงเป็นวัดแรก สร้างขึ้นเมื่อปี 2180 และเจดีย์คู่บ้านศิลปะไทลื้อเป็นหมู่บ้านแรก โดยมีพระจากเมืองยองมาจำพรรษาอยู่และร่วมสร้างวัดกับคนในชุมชน โดยเห็นได้จากธรรมมาสศิลปะไทลื้อผสมพม่า ในวิหารหลวงวัดกล้วยหลวง
ในบริเวณห้วยแม่ปุง จะมีตาน้ำที่ไหลซึมออกมาตลอดเวลาหล่อเลี้ยงพวกชาวไทลื้อได้อยู่อย่างมีความสุข ต่อมาชาวไทลื้อได้เชิญผีบรรพบุรุษจากเมืองสิบสองปันนามาอยู่ที่นี้ ชาวไทลื้อเรียกว่า ผีหัวศาล หรือ เจ้าแม่ขุนน้ำ จากนั้นได้สร้างศาลาไว้เพื่อประกอบพิธีสำคัญต่างๆและจะมีพิธีบวงสรวงในเดือนเก้าเหนือกับเดือนสี่เหนือ เป็นช่วงกินข้าวใหม่พอดี การบวงสรวงผีหัวศาลคือสามปีเลี้ยงหมู สี่ปีเลี้ยงไก่ ในพิธีจะมีการฆ่าสัตว์ซึ่งเป็นสัตว์ที่ตัวใหญ่แข็งแรงและตัวเป็นๆ เช่นหมู และไก่ เพื่อสังเวยผีบรรพบุรุษพร้อมทั้งขันดอก กล้วย มะพร้าว เหล้า น้ำ ผลไม้ สายสิญจน์ ต้นเทียน ต้นธูป ของใช้ต่างๆ เช่น ชุดสีขาวไว้สำหรับร่างทรง หมอนสามเหลี่ยม และเสื่อ ในพิธีจะมีการเข้าทรงผีหัวศาล ตัวแทนเข้าทรงชาว ไทลื้อเรียกว่า เจ้าจันทร์ขาว คนที่จะมาเป็นตัวแทนเข้าทรงได้นั้นต้องเป็นที่มีศีลธรรมอันดี เป็นที่ยอมรับของชาวบ้าน เจ้าจันทร์ขาว จะออกมาฟ้อนรำด้วยลีลาที่อ่อนช้อย เข้ากับจังหวะดนตรีเสียงเพลงแบบฉบับไทลื้อ จากนั้นก็จะมีชาวบ้านออกมาร่ายรำตามจังหวะเสียงเพลงด้วย หลังจากเสร็จพิธีบวงสรวงแล้ว เจ้าจันทร์ขาว ก็ได้ออกจากร่างทรง จากนั้นชาวไทลื้อก็จะเอาของเซ่นไหว้มาแบ่ง มากินด้วยกันแล้วก็จะขับลื้อเล่นดนตรีกันทั้งวันทั้งคืน
จากบรรพบุรุษของชาวไทลื้อได้ตั้งบ้านหมู่1 ที่บ้านกล้วยหลวง ต่อมามีประชากรมากขึ้น ก็ได้แยกออกทำไร่ทำนาบริเวณหมู่2บ้านกล้วยแพะ หมู่3บ้านกล้วยม่วง หมู่4บ้านหัวฝาย และหมู่5บ้านกล้วยกลาง ในอดีตจะมีศาลาผีหัวศาลทั้งหมด4หลัง (ไม่รวมบ้านกล้วยกลางเพราะเป็นหมู่บ้านที่แยกออกมาจากบ้านกล้วยม่วง) แต่ละบ้านก็จะมีศาลาผีหัวศาลไว้หมู่บ้านละ1หลัง เพื่อไว้เป็นสถานที่เคารพบูชาของชาวบ้าน ต่อมาที่บ้านกล้วยม่วงก็มีพระมาจำพรรษาอยู่ แล้วก็ได้สอนชาวบ้านเกี่ยวกับความเชื่อที่ว่า ผีบนโลกนี้ไม่มีจริงอย่าได้หลงเชื่อ จากคำสอนของพระรูปนั้นทำให้ชาวบ้านกล้วยม่วงได้ลื้อถอน ผีหัวศาลประจำหมู่บ้านออก จนทำให้บ้านกล้วยม่วงไม่มีศาลาผีหัวศาลประจำหมู่บ้าน แต่ชาวไทลื้อหมู่บ้านอื่นยังเคารพและศรัทธาเพราะเชื่อว่าผีจากบรรพบุรุษจะปกป้องรักษาและภัยอันตรายต่างๆได้ ปัจจุบันมีศาลาผีหัวศาลของแต่ละหมู่บ้านทั้งหมด 3 หลัง ได้แก่ บ้านกล้วยหลวง บ้านกล้วยแพะ และบ้านหัวฝาย ซึ่งตั้งอยู่บริเวณกลางทุ่งหลวง ซอย7 หมู่1 บ้านกล้วยหลวง